Het was een mooie avond, het soort avond waar je met warmte op terugdenkt. Twee jeugdvrienden die elkaar na twintig jaar weer zagen. Ze hadden gelachen, herinneringen opgehaald, het voelde vertrouwd. Alsof de tijd niet had stilgestaan. Het weekend erop spraken ze weer af. Weer was het gezellig, tot het gesprek ineens een andere wending nam.
Hij keek haar diep in de ogen en zei: “Ik ben verliefd op je. Ik weet niet wat ik moet doen als jij niet hetzelfde voelt… Ik denk dat ik er dan gewoon niet meer wil zijn.” Zijn stem brak, hij keek haar doordringend aan. De sfeer sloeg om. Ze voelde haar maag samentrekken en haar hart bonzen in haar keel. De druk was direct voelbaar. Dit was geen liefdesverklaring, dit was een last die op haar schouders werd gelegd. Als ze niet hetzelfde voelde, zou hij lijden. Of erger.
Ze wist niet hoe ze moest reageren. Kon ze hem afwijzen? Was dat dan haar schuld? Ze hoorde zichzelf stamelen: “Ik weet het niet… het gaat allemaal zo snel…” Maar dat was niet het juiste antwoord. Zijn blik werd donkerder. “Dus je twijfelt? Dus het ligt aan mij? Zie je wel, ik ben niet goed genoeg…Zonder jou maak ik er een eind aan!” Ze voelde paniek opkomen. “Als hij zichzelf wat aan doet, dan is het mijn schuld!” dacht ze verschrikt. En ze probeerde het goed te maken. Zoals ze altijd had gedaan.
Pas later die nacht, toen ze thuis was, begon het te dagen. Dit was geen liefde geweest. Dit was geen kwetsbaarheid. Dit was manipulatie. Dit was gaslighting.
Voor het eerst in al die jaren begreep ze wat haar al van kinds af aan overkwam. Het had een naam: gaslighting. Maar toen zij jong was, bestond dat woord niet eens.
De kenmerken van gaslighting
Ze ging op onderzoek uit en las alles wat los en vast zat over dit onderwerp. Toen ze terugkeek op haar leven, zag ze het glashelder. Ze was hier keer op keer slachtoffer van geworden. De momenten waarop ze wist dat iets niet klopte, maar waarin ze zichzelf tot zwijgen had gemaand. De keren dat haar woorden werden verdraaid totdat ze begon te twijfelen aan wat ze werkelijk had gezegd. Hoe haar gevoelens steeds werden weggewuifd als overdreven of irrationeel. De subtiele opmerkingen die haar deden geloven dat ze te gevoelig was, te dramatisch, of dat ze zich dingen verbeeldde. De keren dat ze met volle overtuiging wist wat er gebeurd was, maar door herhaalde ontkenningen en verdraaiingen begon te denken dat zij degene was die zich vergiste. Hoe haar emoties werden gebruikt als een wapen om haar te manipuleren en haar te laten denken dat ze niets waard was. De dreigementen waarmee ze langzaam maar zeker in een situatie werd geduwd waar ze niet wilde zijn, maar waar ze geen uitweg meer uit zag. Ze had gedacht dat het aan haar lag. Dat ze overgevoelig was. Dat ze zich aanstelde. Maar nu wist ze beter.
Gaslighting is een vorm van psychologische manipulatie waarbij iemand je aan je eigen realiteit laat twijfelen. Het gebeurt sluipend, bijna onzichtbaar, en het zorgt ervoor dat je niet meer vertrouwt op je eigen gedachten, gevoelens en waarnemingen. Gaslighting is geen onschuldig misverstand; het is een tactiek die bedoeld is om macht en controle uit te oefenen over iemand anders. En dat had zij aan den lijve ondervonden.
Hoe manipulatie en controle erin sluipt
Ze was zestien toen haar vriend Richard haar een prachtige groene trui gaf. Ze was dolblij, voelde zich speciaal. Totdat zijn zusje binnenkwam en zei dat ze de trui mooi vond. Zonder aarzeling pakte Richard de trui uit haar handen en gaf hem aan zijn zusje. Toen ze protesteerde, lachte hij alleen maar. “Je stelt je aan,” zei hij nonchalant. Ze voelde zich door de manier waarop hij het zei overdreven en kinderachtig. Misschien had ze het verkeerd begrepen en had hij haar helemaal niet die trui cadeau gedaan. Richard noemde haar regelmatig een dom meisje. Zo vaak, dat ze het was gaan geloven. Hij was dertien jaar ouder dan zij was, én ook nog eens heel intelligent in haar ogen. Dus hij had gelijk dacht ze: “Ik ben dom.”
Op een dag ontdekte ze dat bijna al haar kleren weg waren. Haar schoenen, haar tassen, alles was verdwenen. Richard had alles aan zijn zusje gegeven. Toen ze hem ermee confronteerde, haalde hij zijn schouders op. “Moet ze dan zonder kleding over straat?” De twijfel kroop in haar hoofd. Nee, zijn zusje hoefde niet zonder kleding over straat. Maar nu had ze zelf bijna niets om aan te trekken? Hij wuifde het weg. “Stel je niet zo aan.” Elke keer dat ze er voorzichtig over begon, lachte hij haar uit. “Je maakt van iets kleins een enorm probleem.” Op een gegeven moment hield ze haar mond maar. Hetzelfde was gebeurd met Jason. De vader van haar kinderen. Hij liet haar achter met een enorme schuld, betaalde geen alimentatie en keek niet naar de kinderen om. Toen ze uit noodzaak om een klein bedrag voor hen vroeg, keek hij haar spottend aan: “Ik heb je allang betaald, jij vergeet dat gewoon weer.” Ze wist zeker dat het niet waar was, maar hij hield vol: “Je verzint dingen, zoals altijd, je spoort niet.” Later zei hij op straat tegen een vriendin, terwijl zij erbij stond: “Ze denkt dat ik niets geef, maar ik heb alles geregeld, zielig hè?” Thuis twijfelde ze aan haar eigen geheugen, ook al bewezen haar rekeningen dat hij loog.
Het waren tientallen, misschien wel honderden momenten. Ze kwamen in flitsen naar boven. Hoe ze door een snijdende hagelbui en harde rukwinden eerst de kinderen naar school moest brengen en daarna naar haar werk moest fietsen. Ze vroeg hem of hij haar misschien met de auto kon brengen. Hij had geen werk. Maar hij werd kwaad. “Je overdrijft weer. Je denkt altijd dat jij het zo zwaar hebt.” Toen ze zei “Maar je hoeft nergens heen?” draaide hij met zijn ogen. “Dat beetje fietsen, daar is nog nooit iemand dood aan gegaan. Je stelt je altijd zo aan.” Ze werd verscheurd door schuldgevoelens naar haar kinderen die nu door de kou, wind en hagel moesten, maar ze voelde zich ook egoïstisch dat ze dit aan hem had durven vragen.
Hoe ze flauw was gevallen door alle spanning terwijl ze het flesje voor de baby maakte. En ze bijkwam terwijl hij tegen haar aan het schreeuwen was. “Je doet dit expres. Je wilt weer de aandacht naar jezelf trekken. Je bent een dramaqueen!” De baby huilde, en hij keek haar woedend aan. “Zie je wel? Je zorgt er alleen maar voor dat alles erger wordt.” Ze probeerde zich te verdedigen, maar haar woorden stierven weg. “Had ze het zich echt aangesteld?” vroeg ze zich af, terwijl ze probeerde op te staan en de duizeligheid trotseerde.
Hoe ze haar best had gedaan om goed te zijn, om niet te klagen. Hoe hij haar steeds liet geloven dat zij de schuldige was, dat zij te gevoelig was, dat haar gevoelens niet klopten. Hoe ze telkens opnieuw zichzelf wegcijferde en accepteerde dat ze misschien inderdaad overdreef. En hoe ze nooit, maar dan ook nooit, de ernst ervan had ingezien…
Waarom zag ze het niet eerder?
Omdat ze had geleerd om te overleven. Als kind, als jongvolwassene, als moeder. Ze wist niet beter dan dat dit de manier was waarop het leven ging. Haar achtergrond met zware jeugdtrauma en emotionele verwaarlozing maakte haar kwetsbaar. Haar verlangen om aardig gevonden te worden, om geliefd te zijn, maakte haar een makkelijk doelwit. Ze was loyaal tot het pijn deed.
Maar nu, na meer dan vijftig jaar, zag ze het wel. En ze wist: het lag niet aan haar. Het had nooit aan haar gelegen.
Wat kun je doen als je je hierin herkent?
Voor wie zich nu afvraagt: Is dit mij ook overkomen? of Heb ik te maken met gaslighting? Weet dat je niet alleen bent. En weet dat er een weg uit is.
- Erken dat het niet jouw schuld is. Gaslighting is manipulatie. Jij hebt niets verkeerd gedaan door iemand te vertrouwen.
- Zoek steun. Praat met mensen die je geloven en steunen. Een therapeut kan helpen om de mist op te klaren.
- Schrijf op wat er gebeurt. Houd bij wat je voelt, hoort en ziet. Dit helpt om grip op de realiteit te houden.
- Stel grenzen. Je mag nee zeggen. Je mag je uitspreken. Je hebt het recht om gehoord te worden.
- Overweeg afstand. Soms is de enige manier om te helen, om los te komen van degene die je pijn doet.
Het is nooit te laat om te ontwaken.
Ze had er 55 jaar over gedaan om te begrijpen wat haar was overkomen. Ook had ze een aantal jaren therapie achter de rug. Nu ze het zag, kon ze zichzelf bevrijden. Gaslighting had haar gevangen gehouden in een web van twijfel en het neerhalen van al haar eigenwaarde. Maar ze is inmiddels geen marionet meer. Ze is zich nu bewust van de kenmerken en is veel beter gewapend tegen dit soort aanvallen.
Op het moment dat je je eigen gedrag, jouw eigen patronen in dit manipulatieve spel weet te doorbreken, speel je niet meer mee. Dán ben je werkelijk vrij!